یادداشتی درباره هنر گرافیک ممیز

علی دهباشی با هوشیاری در پی آن است که خوانندگان خود را با کسانی که وجودشان در راه ادب و فرهنگ و هنر ایران کنونی مؤثّر بوده است دمساز کند.این بار کسی را به خوانندگان‏ می‏خواهد بشناساند که اکنون شناخته و شاخص است و ممیزات هنر و کمال او را همه اصحاب‏ قلم و هنر دیده‏اند و آفرین کرده‏اند.پس از قلمهای شکسته و ناآگاه چون منی توقع آن نمی‏توان‏ داشت که«مرتضی ممیز»را شناخت.خوانندگان تردید نکنند که یک کلمه هم نمی‏توانم در وصف‏ هنر والای او بنویسم.مشک آنست که خود ببوید و من که عطّار نیستم چه بگویم.اما برای آن‏که‏ ارادت و سپاس خود را به او عرضه داشت کنم اینک که مجالی پیش آمده است بیادش می‏آورم‏ آشنایی ما از روزگاری آغاز شد که من به خواهش دوستم«احسان یار شاتر»هر زمان که در ایران‏ نبود(میان سالهای ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۲)،متصدی امور«بنگاه ترجمه و نشر کتاب»می‏بودم و مرتضی ممیز در آن سالها که مثل امروز شاداب بود و سبیلش سیاه سیاه،تصویرسازی و نقش‏پردازی و طرح‏ریزی بسیاری از کتابهای آنجا بر عهده داشت.مخصوصا برای کتابهای‏ کودکان و نوجوانان آن مؤسسهء انتشاراتی طراحی می‏کرد و کارش موجب رونق کتابهای بچه‏ها و کودکان شده بود و اسلوبی که به کار گرفته بود،ابداعی بود و تازگی داشت.در همان اوقات‏ نخستین کتاب سلسلهء متون فارسی که جلد اول آن دیوان انوری بود می‏بایست منتشر می‏شد. «یار شاتر»در تهران نبود.طراحی هم برای ورقهء لفافهء این سلسله معین نکرده بود.مرحوم«عبد اللّه‏ سیار»که با کفایت و دلبستگی مجری همه کارهای چاپی و اداری بود به من گفت چه کنیم.گفتم‏ جز ممیز کسی نیست که بتواند از عهدهء این کار که باید رویه‏ای متین و جذاب و همیشگی باشد برآید.ممیز رفت و طراحی را آورد که دلچسب و مبتکرانه بود و پنجاه کتاب با آن طرح به چاپ رسید.رنگی هم که برای آن انتخاب کرد(سبز یشمی)متناسب بود.نخستین کتاب(دیوان انوری) نشر شد و چون کتاب مهم بود و پر خواستار مصحح(مرحوم استاد محمد تقی مدرس رضوی) شناخته و روی جلد آن چشمگیر موجب رونق بازار کتاب شد.ماهی نگذشت که مرحوم«حسن‏ معرفت»مدیر«انتشارات کانون معرفت»به تصور آن‏که می‏توان با طرح و رنگ روی جلد کتاب بد را در بازار آب کرد،کتابی را منتشر کرد که طرح روی جلدش شباهتی نزدیک به طرح روی جلد کتاب دیوان انوری داشت اما این کجا و آن کجا.«معرفت»در نهایت بد سلیقگی رنگی سرخ برای‏ همان طرح«اجق و جق»انتخاب کرده بود که جز فضاحت نمی‏توان کلمه‏ای برای وصف آن به کار گرفت.چندی نگذشت که«معرفت»را دیدم.به او گفتم این طرح را کی برایت درست کرده؟گفت‏ خودم.گفتم خودت؟گفت بله.مگر کاری مهم است.شما بی‏دلیل جلدی صد تومان می‏دهی که‏ برایتان طراحی کنند و خیال می‏کنید هنرمند شق القمر می‏کند.تلقی ناشران ما در آن روزگار ازین گونه بود.

«ممیز»آرام‏آرام در این راه گام برداشت.بی‏گمان او یکی از کسانی است که در پیشرفت‏ طراحی روی جلد کتاب تأثیرگذار بود.چند سال پس از آن‏که نمایشگاه«روی جلد»در انجمن‏ کتاب گذارده شد،برتری روی جلدهای«مرتضی ممیز»به چشم همهء دیدارگان مشخص بود.

از سال ۱۳۵۰ که ساختمان«کتابخانهء مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران»آماده شد و یکی‏ از فعالیتهای مستمر در آن‏جا برگذاری نمایشگاه بود طبعا ضرورت داشت که هنرمندی در این کار دخالت داشته باشد و با نظر او نمایشگاهها به تناسب طراحی شود.«مرتضی ممیز»در همان‏ سالها به عضویت هیئت علمی«دانشکدهء هنرهای زیبا»درآمده و به تدریس«گرافیک»پرداخته‏ بود و طبعا بهترین فرد بود که خدمات هنری و کارهای نمایشگاهی بر عهدهء او گذارده شود. خوشبختانه رئیس وقت دانشگاه«دکتر هوشنگ نهاوندی»این پیشنهاد را با رضا و رغبت پذیرفت‏ و از دانشکده خواست که«ممیز»با کتابخانهء مرکزی همکاری داشته باشد.

«مرتضی ممیز»نه تنها در برگذاری نمایشگاهها و تهیهء جذوات مربوط به آن نمایشگاهها به‏ کتابخانه کمک کرد بلکه آذین در و دیوار آن کتابخانه و هر جا که اثری از ذوق و هنر در آن کتابخانه‏ دیده می‏شود همه برخاسته از چشم هنرزا و و ذهن ذوق‏پرور اوست.

این یادداشت را برای آن نوشتم که دو خدمت بزرگ فرهنگی او برای کسانی ازین جنبه‏ کار او آگاهی ندارند در صفحات مجلهء کلک به یادگار بماند.

ایرج افشار

–

مجله کلک/ شهریور ۱۳۷۱/ شماره ۳۰