گفتگوی سایر محمدی(خبرنگار کتاب هفته) با مرتضی ممیز / رسیدن به عمق اثر از چشم مرتضی ممیز / اردیبهشت ۱۳۸۲
روزنامه نگار کسی نیست که فقط سؤال کند، بلکه کسی است که دارای حق مقدسی است برای پرسیدن و از هرکسی هر چه را بخواهد می تواند بپرسد. قدرت روزنامه نگار بر حق پرسیدن استوار نیست بلکه برحق پاسخ خواستن استوار است . اما آیا همه این حق را نداریم؟ و آیا یک سؤال یک پل تفاهم نمی تواند باشد که میان یک روزنامه نگار و یک هنرمند کشیده میشود؟ شاید با همین نگاه به دیدار مرتضی ممیز می رویم .هنرمندی که به پاسداشت ۴۷ سال فعالیت خلاقه فرهنگی – هنری اش موزه هنرهای معاصر نمایشگاهی از آثارش را به همراه آثار شش تن از طراحان گرافیک جهان در اسفند امسال برگزار می کند. این آثار در دو جلد کتاب منتشر خواهد شد. از مرتضی ممیز اخیراً کتاب « طراحی روی جلد» شامل طرح جلد کتاب ها و مجلات سالهای ۳۶ تا ۱۳۸۰ از سوی نشر ماه ریز منتشر شده و جلد دوم کتابهای «طراحی اعلان» و«طراحی نشانه ها» و مجموعه مقالات او به نام «حرف های تجربه» منتشر می شود.
• آقای ممیز، در بین گرافیستهای ایرانی، در مورد ممیز و آثارش چه قضاوتی دارید؟
من دچار مشکلی هستم و آن مشکل این است که عموماً همکاران به من خیلی لطف دارند. در واقع این لطف همیشه با احترام و محبت است.
این ماجرا سبب می شود که عقاید آنها را در مورد آثارم ندانم. وقتی از این دوستان پیرامون یک کتاب، یک پوستر و یک اثر تازه می پرسی بلافاصله شروع به تعریف می کنند.
• البته این تعارف ها در مورد نویسندگان و شاعران و آثار آنها هم صدق می کند.
اما برعکس، وقتی از من در مورد اثری نظر می خواهند، دو نوع برخورد می کنم. یک برخورد این است که نمی خواهم نظر بدهم…
• احتمالاً در مواردی که نظر منفی در مورد یک اثر دارید، ابراز نمی کنید.
این هم هست . این به خاطر به هم خوردن رابطه با صاحب اثر نیست؛ هر چند که در خیلی از موارد، خیلی صریح دیدگاهم را در مورد یک اثر می گویم آن هم فقط به این دلیل که آدم نباید سر دوست هنرمندش را با یک سری برخوردهای تعارف آمیز کلاه بگذارد. من معمولاً تنها عیب ها را نمی بینم، جنبه های مثبت کار را در نظر می گیرم.
• برخورد اول شما با یک اثر، سکوت و یا برخورد انتقادی است، برخورد دومتان را بفرمایید.
در این گونه موارد با صراحت توضیح می دهم که این اثر چه ویژگی هایی دارد. یا با تأیید و تشویق همراه هست و به برخی از دوستان هم می گویم، ای کاش این کار را من انجام داده بودم. یعنی دلم می خواست امضای من پای این اثر بود.
• می توانید بفرمایید این آثار که این قدر مورد توجه شما قرار می گیرد، متعلق به نسل امروز است یا نسل شما؟
از نسل جوان هم آثاری از این دست دیده ام . هر چند که نسل جوان به طور کلی و به طور طبیعی به فرمالیسم بیشتر گرایش دارد. ما هم این دوره را گذراندیم و آنچه که بیشتر برای ما اهمیت داشت، بزک و آرایش کار بود، با شیوه ای مدرن. حالا مدرن یا از نظر تکنیک یا از نظر ترکیب و یا از نظر طرحی جدید. اما چیزی که بنده بعدها به فکرش افتادم و دقیقاً از سنین خاصی در هنرمندان شروع می شود، فکر کردن بود. در چهارمین دهه عمر به طور طبیعی به دلیل تجربیاتی که از زندگی و هنر پیدا می کنید می خواهید با تصویر فکر بکنید، با بیان تصویری اظهار نظر کنید و بویژه قضاوت کنید . قضاوت ها هم اساساً بر اساس شناخت جامعه است . از این جا به بعد اشکال بزرگی که بوجود می آید، این است که جماعت خلاق و هنرمند دو دسته می شوند؛ دسته ای با همان ساز و برگ و تجربیات فرمالیستی به کار ادامه می دهند و به تولید انبوه می رسند . از یک سن خاص اهل فکر کم کم فرهیختگی می رسند. اما برخی از دوستان بعد از دوران فرمالیستی کارشان – که طبیعی هم هست – به مرحله فرهیختگی و فرزانگی در هنر می رسند . نکته قابل توجه آن است که ما شرقی ها مطلقاً در زندگی سیستم اندیشگی نداریم و آن را در دوران آموزشی یاد نگرفته ایم . چون یاد نگرفتیم تجلی اش را در شیوه کار و مطالعه کردن نمی بینیم. باید آنقدر تلاش بکنیم که تا به مرور این سیستم را یاد بگیریم.
• فکر می کنید چه عواملی باعث فرهیختگی و فرزانگی یک هنرمند می شود؟ تجربه سنی یا تجربه هنری؟
هر دو؛ سن انسان بسیار بسیار مؤثر است . شما به جای سن، طولانی تر شدن دوران تجربه را مطرح کنید، ممکن است سن کسی زیاد بشود، ولی فکر کردن را یاد نگرفته باشد.
• بحث فرمالیسم را پیش کشیدید. شما جزو هنرمندانی هستید که در دهه های چهل و پنجاه در جامعه هنری حضور داشتید.اگر به خاطر داشته باشید در آن سالها هنرمندان به دو دسته تقسیم می شدند. متعهد و غیر متعهد. هنر، یا ایدئولوژیک بود یا فرمالیسم. در میان روشنفکران هم اتهام «فرمالیست بودن» ناسزا تلقی میشد، بعد از انقلاب فرمالیسم در هنر امتیاز تلقی شد. من نمی دانم، فرمالیسمی که الان به کار میبرید از چه منظری است؟
من مطلقاً فرمالیسم را به آن معنا که یک نوع ناسزا باشد، در نظر ندارم . من اصلاً اینگونه فکر نمی کنم. فرمالیسم مرحله ای است که باید هر هنرمندی از آن عبور کند. به همین خاطر راجع به سیستم اندیشگی در کار هنر حرف زدم. در اروپا و آمریکا سیستم را از دوران مدرسه به افراد آموزش می دهند، ملکه ذهنی و الگوی هویتی افراد می شود. در آنجا جوانان کم سن و سال به خاطر آشنایی با سیستم و متدولوژی به مرحله فرهیختگی و برجستگی می رسند، چون سیستم آموزشی آن قدر خوب مسیر این افراد را رسم می کند و راههای فکر کردن و خلاقیت را یادشان میدهد و آنقدر اطلاعات متنوع در اختیارشان قرار می دهد که کلی از بار فرهیختگی در ذهن افراد انباشته می شود. آموزشی که از طریق کار حرفه ای پیدا می کنند و آموزش دیگری هم که جامعه از طریق غنی بودن زندگی در اختیار انسان قرار می دهد. شما وقتی وارد خیابان های نیویورک می شوید، با دیدن فضا و همه چیز، کلی آموزش می بینید، این آموزش خیلی غریب است . یکی از علتهای دیر رسیدن ما به مرحله فرهیختگی در این است که جامعه ما از بابت چنین آموزشهایی بسیار فقیر است . این آموزش همگانی همان است که باعث رشد و کثرت تجربیات می شود.
• راجع به فرمالیسم حرف نزدید.
ببینید، فرمالیسم یک چیز طبیعی و درستی است که هنرمند باید از آن بگذرد. مثل اینکه تحصیل کنید و در پایان باید رساله ای بنویسید. درست است که این رساله تجربیات و پژوهش های شخصی شما نیست، بلکه حاصل تأثیرات و ناخنک زدن های از اینجا و آنجا و زعمای فکر و اندیشه است . اما همین رساله نویس بعدها شروع به تولید آثاری می کند که از تجربیات و دانسته های شخصی اش نشأت می گیرد. در این مرحله که کار خلاقه شروع می شود، دوران فرمالیسم تمام می شود، زمانی که هنرمند از آذوقه و اندوخته های دیگران استفاده می کند، در مرحله ای از فرمالیسم هست . اما از یک مرحله ای متکی به خودش و خلاقیت فکری و ذهنی خودش باید بشود. این مرحله کجاست؟ مرحله ای است که در حد فاصل فرمالیسم و آغاز یادگرفتن فرهیختگی قرار می گیرد. یاد گرفتن، فکر کردن و تولید اندیشه آغاز فرهیختگی است.
• شما در آثار خودتان بیشتر به فرم توجه دارید یا محتوا؟
• زمانی بود که من شدیداً تحت تأثیر طراحان بخصوص لهستانی بودم . بعد که بیشتر به خودم آمدم و طراحان بیشتری را شناختم، تحت تأثیر افراد دیگری قرار گرفتم. نشانه اش هم این بود که ولع غریبی در خریدن کتابهای هنری راجع به رشته خودم داشتم. الان دیگر ندارم. واقعیت این است؛ حالا احساس می کنم آن قدر که باید خودم مغز خودم را صیقل بزنم، کتاب ها نمی توانند. بنابراین فکر می کنم دیگر به آن شکل اهل پیروی کردن و تعذیه از افکار و اندیشه دیگران نیستم.
• به مرحله ای رسیدید که خودتان تولید فکر و اندیشه می کنید.
• در این مرحله که فکر می کنم از پنجاه سالگی به بعد به آن رسیدم، واقعاً خودم هستم که دارم فکر می کنم . جامعه را مرتب نگاه می کنم و زیر و رو می کنم که آن را بهتر بشناسم. چیزهایی که زمانی برایم زیاد مهم نبود امروز برایم در شناخت جامعه فاکتورهای مهمی شده اند.
• مثلاً چه چیزهایی برای شما مهم شده اند؟
• همین که مثلاً «ننه قمرخانم» را بشناسم همین که «وراجی» را بشناسم همین که در مجلسی بشینم، پای صحبت دیگران و فضای فرهنگ جامعه و کم و کیف و جهاتش را ببینم.
• در شناخت فرهنگ توده و فرهنگ بومی آیا بااین نظریه به سراغ آنها می روید که برای جهانی بودن، باید ابتدا بومی بود؟
• کاملاً به این نتیجه رسیدم. برای اینکه من اصلاً اعتقادی به … چطور بگویم مدتی است که لغت ها را گم می کنم. اصلاً ناسیونالیسم فرهنگی را نمی پسندم. هویت های این شکلی را هم نمی پسندم . به نظرم این مسائل مانع دیدن جهان می شوند. به هیچ وجه نمی توانم خودم را در چارچوب بومی گری حبس کنم. بومی گری مرا از رشد وا می دارد.
• چقدر از تحولات هنری جهان مطلع هستید؟
با جماعت بسیاری از گرافیست های جهان در ارتباط هستم و با آنها حشر و نشر دارم . به دلیل اینکه ۲۷ سال است، عضو انجمن جهانی طراحان گرافیک هستم و طی سمینارهایی که برگزار می کنند، حضور پیدا می کنم و بتدریج با این دوستان رفاقت بیشتری پیدا کردم و به بحث می نشینم.
• با تئوری های جدیدی که در زمینه هنر طی دهه اخیر در ایران مطرح است چه برخوردی دارید و در آثارتان چگونه بازتاب دارد؟
از هر چیزی که فکر می کنم نو است، چه تکنولوژی، چه ایده، بلافاصله استقبال می کنم. نه به دلیل رابطه نور و پشه، که هرجا، نوری هست پشه ها جمع می شوند؛ من از سر کنجکاوی و نو خواهی می روم.
• فکر نمی کنید به دنبال هر چیز نو رفتن در جا زدن در مدرنیسم است. در حالی که پست مدرنیزم لزوماً نو بودن را اصل قرار نمی دهد حتی به کهنه ها هم رجوع می کند، اما با نگاه بعد از مدرن …
نمی دانم. ببینید، وقتی شما با بسیاری از هنرمندان حشر ونشر داشته باشید و تجربه های گوناگون را ببینید، وقتی زیاد با گفتار و پژوهشهای ذهنی افراد برخورد می کنید، در انتخاب ایده های مدرن و گوناگون و پدیده های مدرن فرد متخصصی در انتخاب خواهید شد. جهان پر از ایده هایی است که بخواهید به شکلهای مختلف، کارهای مدرن بکنید چیزهایی هست که بعضی ها مطرح می کنند تا بخواهند سری در بین سرها دربیاورند، مد درست کنند و یا مد بشوند، اما قابل توجه و دیدن نیست. چندی پیش نمایشگاهی از طراحی ها در موزه هنرهای معاصر برگزار کردند. معلمی آلمانی که در دانشکده هنرهای زیبای برلین که به ظاهر ۸۰ ساله می نمود، چند تا از طرحهایش را در نمایشگاه عرضه کرده بود وقتی من جلو آثار این پروفسور رسیدم، ناگهان متوقف شدم. سخت مجذوب سادگی بیان و قدرت اجرایش شدم. تابلویی که در سطحی بزرگ (۱۵۰×۱۲۰) سانتیمتر با یک قلم موی درشت فقط دو خط در شرایطی کشیده بود از پائین به بالا و طرف راست، چیزی شبیه زاویه قائمه ساخته بود. در برابر این کار حیرت انگیز ایستادم . می خواهم انتخاب مدرنیزم و ایده های مدرن را بگویم، حالا شما مدرن با پست مدرن پست هر اسمی که می خواهید رویش بگذارید. انسان با دیدن این آثار خودش را تصحیح میکند، تطبیق می دهد، این وضع طبیعی است. من هر وقت جلو آثار هرتیسگ همین آقای پروفسور آلمانی ایستادم، به دو دلیل بود. دلیلش صداقتی بود که در آثار او وجود داشت. من مجذوب آن همه صداقت شدم.
من همیشه دلم می خواست راست و ساده حرفم را بزنم. من این سادگی را در نمایشگاه آثار هرتیسگ دیدم. در حالی همان موقع آن سوی سالن یکی از طراحان مشهور و ثروتمند ژاپن آثارش را عرضه می کرد که بسیار هم شلوغ بود ولی من اصلاً توجه مرا جلب نکرد. چون آن هنرمند ژاپنی گرفتار شهرتش شده بود.
این هم برای من چندین بار اتفاق افتاده بود. یک بار در موزه ای در نیویورک مجموعه طرحهای اندی وارهول گذاشته بودند. آثار وارهول را می شناسید؟ عکاسی هایی است که سیلک اسکرین می کند و بعداً رویش رنگ هایی می گذارد مثل سرمائو که رنگ های عجیب گذاشته بود. یا اعدام الکتریکی، یا گوجه فرنگی هایی که ردیف و پشت سر هم چیده شده اند. خوب من این جور طراحی ها را از اندی وارهول قبلاً ندیده بودم. این طراحی ها بقدری در من اثر گذاشت و مرا مجذوب کرد که طراحی های بعدی من تصحیح شد و ذهنم را تصحیح کرد. من در سه چهار مورد از طرحهای دیگران در کارم استفاده کردم ولی هرکاری که کردم در آن دست بردم، یعنی برداشتم را مطرح کردم.
بونوئل در خاطرات خودش از صداقتی که در کارش و زندگی اش دارد و به آن اعتراف میکند، مجذوبم کرد.
• کتاب «با آخرین نفس هایم» را می فرمائید؟
بله . دقیقاً در همین کتاب است که آنقدر با صداقت حرف می زند، این بار صداقت حرف زدن فرهنگ خاص و توان و قدرت زیادی می خواهد.
• این «فرهنگ صداقت» در خیلی از هنرمندان جهان هست، ولی در ایران نیست. به همین دلیل زندگینامه نویسی در ایران به عنوان یک ژانر ادبی چه در بین نویسندگان و شاعران و چه در دیگر هنرمندان تبدیل به یک فرهنگ نشد.
بله ممکن است . من این را نمی دانم ولی بارها تلاش کردم با نهایت صداقت حرف بزنم و گاه هم توانش را نداشتم.
• یا نگران عواقب اظهار نظرها و صداقت خود بودید…
بله. یا نگران عواقبش بودم . یک چنین احتیاط کارهایی که من همیشه سعی کرده ام بر آنها فائق بیایم و حرف درست بزنم.
• گاهی علیه خودتان فضا سازی می شود.
بله. درست است، طبیعی است شما اگر بخواهید راجع به من خیلی با صداقت حرف بزنید و تمام عیوب مرا به راحتی ببینید و بگویید، فکر نمی کنم داشتن عیب مسأله گرفتار آوری باشد. در سازمان طبیعت هم شیطان هست و هم خدا. من ممکن است فلان ضعف را داشته باشم. طبیعی هم هست . بونوئل آنچه را که نمی خواسته بگوید، مطرح نکرده اما آنچه را که گفته با صداقت بیان کرده بود.
• اگر مرتضی ممیز در کشور دیگری به دنیا می آمد، فکر می کنید جایگاهش کجا بود؟
علاقه ای ندارم به این سؤال جواب بدهم. به دلیل اینکه خیال پردازانه است.
• اگر اجازه بدهید سؤالم را به شکل دیگری مطرح می کنم.
بفرمایید.
• مرتضی ممیز دلش می خواست پای آثار کدام هنرمندان جهان، امضای مرتضی ممیز باشد؟
من فقط افسوس می خورم که چرا زدوتر به یک انسجام فکری و تجربی نرسیدم، با اینکه فقط ۴۷ سال است که دارم کار می کنم . مثلاً در همان ده پانزده سال اول می بایست به این انسجام رسیده باشم، مجموعه کارهای من پر از تلاش های گوناگونی است که گاهی از چارچوب ها و معیارهای رایج عبور کرده است . این تجربه های مختلف را کردم که دیدگاههایم را آزمایش کنم. زمانی دوست داشتم فیلمسازی بکنم، اما الان غیر از گرافیک به هیچ وجه به هیچ کاری علاقه ندارم و فکر می کنم اینجا به دنیا آمدم هیچ اشکالی ندارد که بگویم اینجایی ام. ایران با همه عقب ماندگی هایش با تمام امتیازاتی که از دست داده با تمام ندانم کارهای ایرانی ها به هر حال وطن من است و خیلی از تولیدات و آثار فرهیخته توانست در این خاک تولید بشود و رشد کند. من به هیچ وجه حاضر نشدم به خاطر مشکلاتش و فضولی های دیگران جا خالی کنم و در جای دیگر زندگی کنم .
• آقای ممیز«جوانمرگی در ادبیات» ما همیشه مطرح بوده و هست یعنی شاخص ترین آثار ادبی در جوانی خالقانش نوشته شده. اینکه می فرمایید در غرب هنرمندان در سنین پایین به تعالی و فرزانگی می رسندو در سنین بالا اوج می گیرند نویسندگان و شاعران ایرانی در دهه چهل عمر اوج می گیرند و بعد نزول می کنند و جوانمرگ می شوند. در حوزه گرافیک آیا این مسأله مصداق دارد؟
این بستگی به شخص هنرمند دارد. من فکر نمی کنم در همه حوزه ها این اتفاق بیفتد . من از کارهایی که تولید می کنم اغلب خوشحالم که می توانم در این سن خلق کنم. دید و تجربه من در این خیلی به من کمک می کندکه به عمق اثر برسم . من فکر نمی کنم آنها در چهل سالگی به بعد جا می زنند به دلیل فشار زندگی است که موجب حرام کردن خودشان می شود. لزومی به توضیح نیست، خودتان حدس می زنید راجع به چه مسائلی می گویم. من خیلی پرهیزکارانه در این زمینه جلو می روم.
• هر هنرمندی در حسرت خلق شاهکار خودش است و هر اثری که خلق کرده، فکر می کند اثر بعدی اش است که شاهکار خواهد بود.
من اصلاً به خلق شاهکار فکر نمی کنم. مطلقاً در این فکر نیستم . هنرمند مجموعه کارهایی که تولید می کند به یک جایگاه ویژه و تشخص می رسد. من جزو این دسته از افراد هستم؛ مجموعه کارهایم باید برای من ارزشی به وجود بیاورد نه یک یا چند کار.
• انگیزه شما در این سن و سال برای خلق اثر چه می تواند باشد؟
همیشه دارم به دنبال خلق فضای جدیدتر می گردم . فضای جدید را براساس دریافت بحث ها و جدل ها و کوشش هایی که در اطرافم و در جهان صورت می گیرد، جست و جو می کنم. شاید یکی از آرزوهایم این است که چگونه ما یک ایرانی مدرن باشیم . منظور من از مدرن، امروزی بودن است. من در امروزی بودن خود خیلی تلاش می کنم اما امروزی بودن، سختی های خاص خودش را هم دارد.
• گرافیک ایران، امروز در صحنه جهانی کجا قرار دارد؟
چه می دانم کجا قرار می گیرد. ولی یک زمانی ما فکر می کردیم در دهه چهل و پنجاه که می توانیم سری در میان سرهای گرافیک جهان در بیاوریم که آوردیم . الان سینماگران ما چنین موقعیتی پیدا کرده اند. در آن موقع ما چهره های مطرحی در گرافیک نداشتیم.
• کدام گرافیست ها را می فرمایید؟
الان دوباره شروع کردیم و داریم جایگاه خوبی را به دست می آوریم . جایی که این بار به دست می آوریم اندیشمندانه است .
• این را با کدام نشانه ها می فرمایید؟
به دلیل استقبالی که از آثارمان میشود و دیالوگی که با ما برقرار می شود. شما اگر به کنگره ای دعوت شوید، فوری می فهمید کجای جهان قرار دارید؟ اگر از شما استقبال بشود و همه بخواهند با شما صحبت کنند، می فهمید جایی پیدا کرده اید . اما اگر مثل سیاهی لشکر و تماشاگر دعوت شدید، معلوم است که خبری نیست. این اتفاق مثبت برای ایران افتاده است.
• تحولاتی که در این دو دهه در ایران اتفاق افتاده، موقعیتی ویژه برای هنرمند و خلق اثر به وجود آورده که یک هنرمند اروپایی یا آمریکایی از آن برخوردار نیست. این فضا برای هنرمند ایرانی می توانست دستمایه خلق آثاری درخشان و شگفت باشد…
من از این رویداد به عنوان یک تجربه شخصی استفاده کرده ام . به عنوان کار در آزمایشگاه، تجربه و ذهن چنین تحولاتی برای من بسیار با اهمیت بود هر چند برای من خیلی مشکلات هم بود، سخت و دردناک بود، خیلی سخت گذشت . ولی نهایتاً من در جایی از جهان زندگی می کنم که باید چنین آوارهایی مرتب بر سرم خراب می شد . انگار کنار کوه آتشفشان زندگی کنیم . ما شاید چنین شانسی را داشتیم که در مرکز چنین تحولات و دگرگونی هایی ایستاده ایم. شاید اصلش مربوط به عقب ماندگی ما باشد. ولی بر سر چهار راهی غریب ایستاده ایم که همان ارزش را دارد که مثلاً در نیویورک باشیم. در نیویورکی که آن همه رقابت و آن همه یل های قدرتمند هنر دارد که مثل گلادیاتورها با هم مبارزه می کنند تا بالاخره یکی بر تخت بنشیند.
• این تحولات را که پشت سر گذاشتیم آیا هنرمندان توانستند در آثارشان بازتاب بدهند؟ منظورم در رشته گرافیک است.
امیدوارم که این بازتاب را ببینم . من هم اعتقاد دارم، بعضی وقتها باید بیشتر از اینها تحت تأثیر چنین مسائلی بود. ولی یک چیز یادتان باشد، من نمی دانم در حوزه شعر و داستان به چه دلیل بازتاب نیافت . ولی تصور می کنم بعضی از این رویدادها بسیار بسیار عمیق در ذهن هنرمند نقش می بندد و در درونش ثمر می دهد. اما این نطفه هنوز رشد نکرده و متولد نشده است. در همه هنرمندان این نطفه هست. چرا بیان نشده یکی از دلایلش مربوط به حرفه ای نبودن هنرمندان است.
• شما دغدغه نان را در این امر مؤثر می دانید؟
دغدغه نان هست، ولی علت اصلی نیست . دغدغه نان در کجا نیست؟ ولی آن شور و هیجان گفتن دغدغه مهم است . مه نیست . یا جرأت گفتن نیست یا پوسته سانسور مانع است . نمی دانم چرا باید از سانسور بترسیم؟ سانسور همیشه از ابتدای تاریخ ما بوده و حالا هم هست. ما با انواع سانسور آشنایی و بستگی خانوادگی داریم، قضیه به همین نزدیکی است در تاریخ ما.
• شما با سانسور درگیر بوده اید؟
چه کسی هست که درگیر نبوده باشد. خیلی از اوقات سانسور سیاسی نیست. از طرف حکومت ها نیست . کارهایی برای مشتری انجام میدهم که همان انتخاب بد از کارهایم نوع سانسور دیگری است . فکر نو و مورد علاقه ام را مشتری سانسور می کند و عقیده خودش را برتر می داند . در حالی که کوشیده ام بهترین را به او ارائه دهم . این مسأله می دانید چقدر برایم اتفاق افتاده؟ به اندازه ایام کار و تجربه های حرفه ایم.
یعنی هزاران بار با سانسورهایی با چهره های گوناگون روبه رو شدم، با سانسور سیاسی هم همیشه روبه رو بوده ام. قبل از انقلاب هم بود. بعد از انقلاب هم بود. همین مدرن بودن یک نوع اتهام بود. در دوره بعد از انقلاب این اتفاق فراوان برایم افتاد . در دانشگاه افتاد در کارم و در دسته بندی ها اتفاق افتاد . حتی در پیدا کردن شغل . با وجود این، به من احترام زیادی هم گذاشتند. این مسائل مدتی دغدغه من بود، بعد فهمیدم ایرانی هستم و در این نقطه از جهان و شرایط زندگی و کار کردن این مشکلات را هم دارد.
بنابراین سرخورده و ناراحت نمی شدم. هرچند این دغدغه ها مانعی برای آزادی ذهن من باشد . زمانی از زیر پل رومی آمدند و تمام دفتر و دستک مرا تخته کردند، اما بتدریج این مشکلات حل شد. در تغییر شرایط همیشه تلاش کرده ام و برای شرایطی که فرهیختگی و فرزانگی در آن بیشتر حاکم باشد کوشیده ام.
— نمایشگاه طراحی جلد کتاب —
• طراحی جلد کتاب از چه زمانی اهمیت پیدا کرد؟
طرح جلد کتابها در گذشته ها، محتوا و مضمون هر کتاب را نشان می داد، البته با مهارت و تزئینی که داشت. مثلاً طرح جلد کتابی که سوخته کاری بود، حتماً موضوعش مهم و عمیق بود. طرح جلد ساده با کمی حاشیه بندی نشأت گرفته از فلسفه عرفانی مبین موضوع کتاب هم بود. در گذشته طراحی جلد، سنت خوبی داشتیم که فراموش شده است . اما از دهه بیست به شیوه اروپایی شروع کردیم به طراحی جلد کتاب ها، با استفاده از مدرنیزمی که هنرمندان متأثر از تفکر چپ از اروپا وام گرفتند و در ایران اشاعه دادند. تلاشهایی از سوی بنده و عده ای از هنرمندان هم شده که نوعی مدرنیزاسیون با نگاهی به طرح های سنتی ترویج کنیم، که کردیم. اما برخی نتوانستند به چند دلیل. اول اینکه آثارشان نتوانست ترجمان دیدگاه ایرانی در زمینه های مختلف باشد، دوم اینکه عده ای گذشته هنر ایرانی را در چند نقش گل و بته و اسلیمی و ختایی می دیدند. سوم اینکه این دسته از هنرمندان اهل تحقیق و پژوهش و مطالعات عمیق و پیگیر نیستند. این ضعف ها سبب شد، که برداشتی مدرن از نقوش ایرانی در میان هنرمندان ما شکل نگیرد؛ نقوشی که از میان آنها، برخی هنوز بسیار مدرن هستند، مثل نقوش قبل از تاریخ تا دوران ماد.
در این دوره تلاشهای فراوانی صورت گرفت که به طرح های روی جلد هویت بدهیم. همیشه هم یکی از موضوعات نمایشگاههای گرافیک، طرح جلد کتاب ها بود و توانستیم این موضوع را جا بیاندازیم. در انجمن گرافیک برای این نمایشگاه توانستیم از میان طرح ها یک پوستر بسازیم در ابعاد جهانی و طی مذاکراتی که با معاونت فرهنگی وزارت ارشاد داشتیم موفق شدیم تا سرانجام طرح جلد کتاب ها موضوع یک نمایشگاه مستقل باشد.
• برگزاری این نمایشگاه آیا برای هویت بخشیدن به طرح جلد کتاب هاست یا به نوعی ادای دین به گرافیست ها…
هر دو مسأله مورد نظر هست . یک زمانی طرح جلد کتاب ها کاریکاتور گونه بود و در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در زمان تصدی امیر ارجمند طرح جلدهایی زده شد که حتی ذهن بچه های روستایی را هم توانست عوض بکند این تجربه به من آموخت که می توانیم، از طرح جلدهایی استفاده کنیم که به تعالی در هنر و امروزی بودن برسیم . این نمایشگاه را برگزار میکنیم بلکه بتوانیم کیفیت طرح جلد کتاب ها را بالا و بالاتر ببریم . این حرکت دو خاصیت دارد: یکی اینکه طراحان جوان را ترغیب و تشویق به ارائه کارهای بهتر و زیباتر و قوی تر میکند . دوم اینکه عرضه این آثار سلیقه سازی اجتماعی می کند، هم در ذهن ناشران کشور و هم در ذهن مخاطبان کتاب ها.